नेपालमा किसानले ३० रुपैयाँमा बेचेको धान किन ५० रुपैयाँमा चामल बनेर फर्किन्छ?
"मले धान बेचेर मल त किन्न सक्दिन", — यो वाक्य सुन्दा तपाईंलाई सामान्य लाग्न सक्छ। तर यो वाक्य नेपालका हजारौं किसानहरूको दर्दनाक यथार्थ हो।
नेपालको हरियाली बाली, मेहनती किसान, र सुनौलो धानका खेतहरूको बिचमा लुकेको छ एक यस्तो रहस्य — जसले किसानलाई गरिब बनाउँछ र उपभोक्तालाई महँगो चामल किन्न बाध्य बनाउँछ।
तर प्रश्न उठ्छ — यो मूल्य कहाँ हरायो? कसले खायो?
🌾 किसानको कथा: पसिना धेरै, पैसा कम
झापाका ५२ वर्षीय किसान चन्द्रबहादुर चौधरीले ५ बिघा जमिनमा धान रोपे। सिजनभर पसीना बगाएर उनले १० टन धान उत्पादन गरे(नोट: यो वास्तविक नभई एक काल्पनिक पात्र र परिस्थिति आधारित कल्पना हो, जसले नेपालका किसानहरूको साझा पीडा झल्काउँछ।)। तर बजारमा उनले पाएको मूल्य थियो — प्रति किलो ३० रुपैयाँ मात्र।
“धान बेचेर उस्तै धानको चामल किन्न गएँ, पसलमा ५० रुपैयाँ भने!” — उनी भन्छन्, र अनुहारमा थकाइभन्दा बढी हताशा देखिन्छ।
🧺 शुरू हुन्छ मूल्यको यात्रा: खेतदेखि सडकसम्म
धान उत्पादन भएपछि किसानसँग एक मात्र विकल्प हुन्छ — चाँडै बेच्ने। भण्डारण छैन, मूल्य थाहा छैन, अनि उधारो चुकाउन व्यापारीको अगाडि झुक्न बाध्य।
व्यापारीले ३० मा किन्छ, त्यो धान बोरामा हालेपछि ट्रकमा काठमाडौं पठाउँछ। त्यहाँ पुग्दा थोक व्यापारीले ३५–४० रुपैयाँ राखेर भण्डारण गर्छ। त्यसपछि त्यो चामल बन्न मिल जान्छ।
🏪 खुद्रा बजारको रहस्य: चामल चिल्ला बोरा, मूल्यमा झन् झल्को
जब तपाईं काठमाडौंको डिपार्टमेन्टल स्टोर वा खुद्रा पसल पुग्नुहुन्छ, त्यही धान अब चामलको रूप लिएर ५०–५५ रुपैयाँ प्रति किलोमा उभिन्छ।
तपाईं सोच्नुहुन्छ — महँगो भयो होला।
तर वास्तविकता के हो भने — तीनवटा बिचौलियाले मिलेर २० रुपैयाँ मूल्य थपेका हुन्।
📈 मूल्य उतारचढावको खेल: माग, आपूर्ति र मनपरी
एकातिर किसानले उत्पादन सकेका छन्, अर्कोतिर बजारमा चामलको मूल्य चुलिएको छ।
के यो सिजनको समस्या हो? होइन।
यो वर्षौंदेखि दोहोरिएको प्रणालीगत असमानता हो — जहाँ किसान उत्पादनकर्ता मात्र होइन, क्षति सहने पहिलो व्यक्ति पनि हुन्।
वर्षात बढी भयो — उत्पादन घट्यो — मूल्य बढ्यो।
आयात बढ्यो — सस्तो सामान आयो — किसानको मूल्य घट्यो।
सरकार अनुदान दिन्छ — प्रक्रिया झन्झटिलो — किसान अनजान।
🕵️♂️ बजार सुधारमा को कसको भुमिका?
नेपाल सरकारले सहकारी र अनुदानमार्फत कृषकको स्थिति सुधार्ने भनिए पनि भित्रको खेल बिचौलियाको नियन्त्रणमा छ।
बजार निगरानी कमजोर, मूल्य निर्धारणमा पारदर्शिता छैन, अनि सहकारीहरू अझै पनि किसानसम्म पहुँच पुग्न सकेका छैनन्।
कृषकले उत्पादन गर्यो, ढुवानी गर्यो, बेच्यो।
तर नाफा? — त्यो अन्य कसैले खायो।
📌 निष्कर्ष: किसानको पसिनामा मूल्य खोज्नुहोस्
यस साप्ताहिक अनुसन्धानबाट के निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ भने,
कृषकको पसिनाले उत्पादन गर्छ, तर बजार मूल्य उसले पाउँदैन।
नेपालले यदि कृषिमा आत्मनिर्भरता चाहन्छ भने —
👉 ढुवानी अनुदान, सिधा किसान बजार योजना, मूल्य निगरानी बोर्ड
जस्ता संरचनागत सुधार आवश्यक छन्।
🧾 अन्तिम सन्देश:
कृषकलाई बजारसम्मको पहुँच दिने प्रणाली ल्याउन नसकिएसम्म,
नेपालमा “धान रोप्ने किसान” सधैं “चामल किन्ने उपभोक्ता” भन्दा गरीब नै रहन्छ।
\
